De kwaliteit van het licht is van invloed op het uiterlijk van dat wat we zien. Stralend zonlicht op een winterse dag zet het landschap in een geheel ander licht dan een oranje-rode zonsondergang. En wat te denken van kunstlicht? Een sfeerlampje in de huiskamer laat de omgeving er stukken gezelliger uitzien dan de lamp die de tandarts boven de behandelstoel heeft hangen of de tl-buizen in de keuken van een restaurant. Voor tekenaars en schilders is het licht vanzelf sprekend van groot belang. Het bepaalt hoe de wereld eruit ziet en niet zelden zal het juist het licht of een bepaalde lichtval zijn dat maakt dat de kunstenaar door zijn onderwerp gegrepen wordt. Denkt u maar eens aan het gouden licht op een mooie herfstdag aan het eind van de middag of aan het tere licht wanneer de zon opkomt op een vroege zomerse ochtend.
60×80 cm, 1987
Een afdruk van een met zwarte inkt ingeïnkte linoleumsnede op
wit papier levert een krachtige afbeelding in zwart-wit op.
Het contrast tussen zwart en wit is het grootste licht-donkercontrast.
De impressionisten, een groep Franse schilders aan het eind van de 19e eeuw, legden zich speciaal toe op het schilderen van het licht. Zij trokken naar buiten met hun schildermaterialen en probeerden op een snelle, directe manier het licht van dat moment in hun schilderijen te vangen.
Hard, scherp licht zorgt voor sterke contrasten in licht en donker. De schaduwen zijn sterk en zwaar. Diffuus licht zorgt voor een zachte sfeer zonder al te grote licht-donkercontrasten.
olieverf op linnen, 236 x 302 cm, 1936
Het licht in een tekening of schilderij
Het licht en het licht-donkercontrast binnen het schilderij of tekening is van belang voor de kunstenaar. Vaak werkt de kunstenaar met donker materiaal op een witte ondergrond. Door het contrast tussen de donkere lijnen en het wit van het papier ontstaat er een waarneembaar beeld. Het licht-donkercontrast zal sterker zijn wanneer er met onverdunde Oost-Indische inkt op hagelwit papier getekend is dan wanneer er zachte grijze houtskoollijnen op het papier getrokken zijn. Een sterk licht-donker-contrast levert vaak een krachtig beeld op.Er zijn ook tekeningen en schilderijen die een heel genuanceerde licht/donker-verhouding hebben. Vele tinten grijsbepalen het beeld. Een voorbeeld van een tekening in grijstinten is een “grisaille”. Dit is een uitsluitend in grijstinten uitgewerkte tekening die een groot ruimtelijk effect wil oproepen. Bij een grisaille is geen sprake van een scherp licht-donkercontrast maar juist van allerlei fijne nuances van grijzen.
Wanneer er op een schilderij of tekening binnen de voorstelling sprake is van een sterk licht-donkercontrast spreekt men over clair-obscur. ‘Clair-obscur’ is de Franse term, clair betekent helder, obscur donker. Ook de Italiaanse term wordt wel gebruikt:‘chiaroscuro’.
114,3 × 94 cm, ca. 1661
Een afdruk van een met zwarte inkt ingeïnkte linoleumsnede op wit papier levert een krachtige afbeelding in zwart-wit op. Het contrast tussen zwart en wit is het grootste licht-donkercontrast. Het gezicht van de schilder vangt het meeste licht waardoor dit deel van het schilderij contrast rijker is dan de omgeving, die zich in de schaduw hult. De aandacht van de beschouwer richt zich in eerste instantie op het gezicht en vervolgens op de rest van het schilderij.
De Nederlandse schilder Rembrandt van Rijn (1606-1669) was een meester in het toepassen van het clair-obscur. Op zijn schilderijen en etsen ziet de beschouwer dat het gedeelte waar het Rembrandt om gaat zich in stralend licht bevindt terwijl de omgeving donker en schaduwrijk is. Het licht binnen het schilderij doet denken aan de belichting van een scène op het toneel. Een felle bundel licht leidt de aandacht van de beschouwer naar de handeling. Op het schilderij ‘Samson de ogen uitgestoken’ kunt u de dramatische werking van het clair-obscur goed zien. Het grootste licht-donker-contrast bevindt zich, kijkt u maar eens door uw wimpers naar de voorstelling, daar waarde donkere punt van de lans sterk contrasteert met het licht gekleurde lichaam van Samson van wie de ogen worden uitgestoken.
Het clair-obscur leidt de blik van de beschouwer naar het meest belangrijke, het meest dramatische gedeelte van de tekening of het schilderij. Van deze kennis kunt u gebruik maken bij het maken van uw tekeningen. Waar wilt u binnen de tekening de aandacht van de beschouwer naar toeleiden? Speel binnen uw tekeningen eens met het licht-donkercontrast en kijk wat het effect is. Welk gedeelte hult u in het duister? En op welk gedeelte valt het licht?
De techniek uitleg met voorbeelden komen uit de online tekencursus “Tekenen met Marianne”, waarmee Nationaal Atelier samenwerkt. In deze online cursus Tekenen vind je in 40 video’s en 40 e-books de beste technieken en duidelijke uitleg om treffende portretten, schitterende landschappen, spannende composities en uitdagende perspectieven te maken. Klik hier voor een GRATIS proefaflevering!
Nog meer teken tips lezen uit de reeks Tekenen met Marianne?
Les 1: Frottage
Les 2: Aquarel, Gouache en Wassingen
Les 3: De anatomie van de schedel
Les 4: Het tekenen van een interieur